Millî Mücadele'de İlk Kurşun ve Dörtyol'un Düşman İşgalinden Kurtuluşu

b. Dörtyol’un İşgali ve Millî Mücadele’de İlk Kurşun

I. Dünya Savaşı’nın sona ermesi ve Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasını takiben, yöreden göçettirilen Ermeniler’in, Fransızlar desteğinde geri döneceği ve yöreyi işgal edeceği söylentilerinin yayılması, yukarıda belirttiğimiz dehşet verici olayları yaşayan ve bu Ermeniler döndüğü takdirde aynı dehşeti bir kere daha yaşayacağının bilincinde olan, Türk halkını endişeye sevketmişti. Bu endişe, ne yazık ki, boşa çıkmamış, olaylar istenmeyen bir biçimde gelişmiştir. I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru, Fransa, Ermeni gönüllüleri ile bir mukavele imzalamış, buna göre, vatanları kabul ettiği tehcir bölgelerine ilk olarak girme imtiyazını vermişti. I. Dünya Savaşı sona erince, Fransız Generali Hamelin, Fransız Doğu Lejyonu (Legion d’Orient)’nu bizzat ikiye ayırmış, Suriye’de ikamete mecbur ettiklerine “Suriye Lejyonu” adını vermişti. General Hamelin, Doğu Lejyonu’ndan kalan kuvvetlerden üç Ermeni bataryası meydana getirmişti. Bunlardan biri İskenderun-İslahiye, ikincisi Toprakkale-Dörtyol arasına, üçüncüsü ise, Mersin’e yerleştirilmiş, bölüklere ayrılarak Tarsus, Pozantı ve Adana çevresine dağıtılmıştı. Adana ve çevresindekiler, “Ermeni Lejyonu” adı ile Albay Romieu’nun emrine girmişti. Romieu, 15 Kasım 1918’de, Fransa Harbiye Nezâreti’ne müracaatla, emri altındaki birliğin Kilikya’ya intikalini ve Kıbrıs’ın, ikmal merkezi olmasını resmen istedi. Ayrıca; bu birliği İskenderun limanına çıkaracağını ve buradan Toroslar’a doğru ilerleyerek, Kilikya’yı kontrolü altına alacağını belirtmişti. Bu teklife, Fransa Başbakanı Clemenceau yerine, İngiliz Generali Allenby’den olumlu cevap geldi. Ermeni Lejyonu’nun ilk birlikleri 22 Kasım 1918’de, St. Bricue adındaki Fransız gemisine bindirildi ve İskenderun’a doğru yola çıktı. Romieu’ya bağlı Doğu Lejyonu’nun son birliklerinin de en geç 20 Aralık 1918’de İskenderun limanında olacağı plânlanmıştı3. Gerçekten de, o sıralar Adana Vilâyeti’ne bağlı bir kaza merkezi durumundaki Dörtyol, yörenin ilk işgal edilen şehirlerinden biri oldu. Bu arada, 9 Kasım 1918’de, İskenderun on onbeş kişilik bir İngiliz müfrezesi tarafından işgal edilmiş4, 11 Kasım 1918’de, halkın, erzak deposu önünde birikmesini bahane eden, Fransızlar’ın Coutelas Torpidosu Komutanı David Beauregard, Türk memur, polis ve jandarmalarının, İskenderun’dan hemen ayrılmalarını istemişti5. Çok geçmeden, İngilizler, Osmanlı Hükûmeti’nden, yörenin işgaline zemin hazırlayacak yeni taleplerde bulunmuşlar, “Kilis-İslahiye hattının güneyinde ve Misis tren yolu boyunda bulunan Türk askerlerinin, 1 Aralık J918’e kadar, Ceyhan Nehri’nin batısına çekilmesini, her çeşit silâhlarını teslim etmelerini ve bu kuvvetlerin terhisini”6 istemişlerdi. Nihayet, 11 Aralık 1918’de, Dörtyol’u işgal eden Fransızlar, bu işgalde dörtyüz Ermeni’den oluşan bir Fransız taburundan faydalanmışlardı. Bu işgal birliğine bağlı erler, Türkler’e ait oniki evi basarak eşya ve paralarını gaspetmiş, bir kadını boğazından yaralamış ve Osmanlı jandarmasını kasabadan çıkarmışlardı7.

işte, Ermeni şiddet hareketlerinin daha önceleri Türkler arasında yol açtığı hoşnutsuzluk, Ermeniler’in, Fransızlar desteğinde, bölgeyi işgal edeceği söylentilerinin yayılması ve gerçekten de, Fransızlar’ın, işgal sırasında, Fransız askerî üniforması giydirdikleri Ermeniler’e, işgal kuvvetleri arasında yer vermeleri ve bunların işgalle birlikte hakaret, gasp ve yaralama olaylarına girişmeleri, Türk ve Müslüman halkın, Ermenilerle birlikte, Dörtyol, Adana ve havalisini işgal eden Fransızlar’a da sert tepkiler göstermesine yol açmıştır. Fransızlar, işgali takiben, daha önce Suriye ve Lübnan’a göç ettirilen Ermenileri, Dörtyol’a ve yörenin diğer şehirlerine naklederek, yerleştirdiler. Az zamanda, Dörtyol’a yerleştirilen Ermenilerin sayısı oniki bin kişiye ulaştı8.

Kısa zaman sonra, Dörtyol ve yakınlarına yerleştirilmiş olan sivil Ermeniler de, Fransız İşgal Kuvvetlerinden cesaret ve destek alarak, Dörtyol civarındaki köylere baskınlar düzenlemeye başladılar. Bunların yaptığı zulümlerden ve işkencelerden bıkan ve endişe içinde sıranın kendilerine geleceği günü bekleyen Dörtyol’a bağlı Özerli Köyü halkı, Hacı Hüseyin Oğulları’ndan Emin Hoca Başkanlığındaki üç kişilik bir heyetle, bölgenin İngiliz Komutanlığı’na müracaat etti. Heyet, köylerinin ve çevrenin, Fransızlar ve özellikle Ermeni zulmünden korunmasını istedi. Bunun üzerine, İngiliz Komutanlığı, Hintli Müslümanlar’dan oluşan bir müfrezeyi, Dörtyol’a gönderdi. Bu müfreze, asayiş ve sükûneti geçici bir zaman için sağlamayı başardı9.

Fakat, bir süre sonra, Fransızlar ve Ermeniler, Özerli Köyü’ne saldırdılar ve halka hakaret ettiler, bazı evleri yağmaladılar. Bu kötü tutum ve hakaretlerine tahammül edemeyerek karşı koyan Özerli Köyü İhtiyar Heyeti’nden Muhtar Şeyhmuszâde (Şeyh Musazâde) Mehmet Ağa ile üye Abdülkadir Ağazâde Yusuf Ağa’yı, elleri bağlı olarak, Fransız İşgal Komutanı’nın kapısı önünde, süngü ile şehit ettiler. Ayrıca, Dörtyol’un güneyinde ve yakınındaki Karakese Köyü’ne güçlü bir müfreze ile taarruz eden Fransızlar ve Ermeniler, Özerli’de işledikeri cinayetleri bu kez gerçekleştirme imkânı bulamadılar. Karakese ve çevre köyler halkı, Fransız ve Ermenilerin zulmüne uğramamak için, Dörtyol ve Özerli’ye giden yolları taştan hazırladıkları siperlerle kapatarak, kendilerini savunmaya karar vermiş ve cereyan eden şiddetli bir muharebeden sonra beş-on erlerini kayıp veren ve şaşkına dönen Fransızlar, Dörtyol’daki karagâhlarına geri çekilmek zorunda kalmışlardır, 19 Aralık 1918. Bu arada, Dörtyol ve çevresindeki köyler halkından, Türkler’e ait hayvanlara zorla el koyarak götürmek isteyen Ermeni kafilesi de, Turunçlu10 yakınında karşılarına çıkan Koca Ömer Oğlu Mehmet Çavuş (Mehmet Kara), Köse Mehmed ve bazı arkadaşları tarafından imha edilmiş, hayvanlar kurtarılmıştı. Yakın zamana kadar, Millî Mücadele’de düşmana karşı ilk kurşunun, nerede ve hangi tarihte atıldığı konusunda bir görüş birliği yoktu. İzmir’in işgali sırasında Hasan Tahsin Recep (asıl adı Osman Nevres)’in, Yunanlılar’a attığı kurşun, Millî Mücadele’nin ilk kurşunu olarak biliniyordu. Son yıllarda yapılan araştırmalar ve ortaya konan vesikalar, Millî Mücadele’de düşmana karşı atılan “ilk kurşunun -hattâ kurşunların-”, Dörtyol’da, 19 Aralık 1918’de, Mondros Mütarekesi’nde elli gün sonra, yiğit Dörtyollular’ın cesur evlâdı Mehmet Çavuş (Mehmet Kara) ve müfrezesi tarafından atıldığını ortaya çıkarmıştır11.

Bu çarpışmaları takiben, Dörtyol’a dönen Fansız askerleri, Jandarma Komutanı Teğmen Hasan’ı, sebepsiz olarak, ağır şekilde yaraladılar. Dörtyol civarındaki Çaylı Köyü’nden Osman Oğlu Mustafa da12, Kurtkulağı Mevkii’nde şehit edildi. Bu ve benzeri haksız davranışların devamı Türk halkını direnişe şevketti. Yöre halkı, canını ve namusunu kurtarmak için, her türlü imkânını kullanarak silâh satın almaya başladı. Kara Hasan da, Fransızlar’dan, kardeşinin intikamını almak için, Kuzuculu Köyü’nde bir teşkilât kurarak direnişe geçti. Mal ve hayvanlarını satarak silâhlanan yöre gençleri de Kara Hasan’a katıldılar. Böylece, zamanla sayısı 300-400’e varan bir millî teşkilât ortaya çıktı13. 1919 yılı başlarında harekete geçen Kara Hasan (Hasan Paşa14) ve çetesi de, Türkiye’de, işgal güçlerine karşı, millî direnişi ilk baştan teşkilât olmuştur.

c. Dörtyol’un Düşman İşgalinden Kurtuluşu

Bu şekilde başlayan millî direniş sonunda, yörede cereyan eden çarpışmalarda, 1921 yılı başına kadar, çoğu kez Fransızlar’ı yenilgiye uğratan Millî Kuvvetler, Feke, Kadirli, Karaisalı, Pozantı, Bahçe, Kozan ve Saimbeyli’yi düşman işgalinden kurtarmış, işgalci Fransız ve Ermeniler’in, Türkler’e karşı giriştiği, gasp, zulüm, işkence, yaralama, öldürme ve benzeri, insanlık dışı uygulamaları yanında, Fransızlar’ın sömürgeci emellerine, Ermeniler’in ise yörede devlet kurma hayallerine son vermişlerdir. Yöredeki mücadelenin son zamanlarında, kendi kuvvetlerinin basan kazanamadığını gören, Dörtyol ve Adana çevresinde tutunamayacağını anlayan Fransa Hükümeti, bu gelişmeler sonunda, Ankara Hükümeti ile uzlaşmanın çıkarlarına daha uygun düşeceğini anlamış ve barış görüşmelerine başlanmasını istemişti15.

Paris Görüşmesi ve Londra Konferansı’nı takiben, T.B.M.M.’nin, Misâk-ı Millî şartlarına uymadığı için, Bekar Sami-Aristide Briand arasındaki anlaşmaya karşı çıkması ve reddetmesi ilişkileri gerginleştirdi. Öte yandan, II. İnönü Zaferi’ni takiben, Fransa kamuoyu, kendi kuvvetlerinin Kilikya’da kesin bir basan kazanamayacağına iyice inanmış, savaştan bıkmış, artık, asker ve para savurganlığının önüne geçilmesini istemeye başlamıştı16. Fransa Hükümeti de, her şeye rağmen, düşmanlığın devamına taraftar görünmüyor, anlaşma zemini arıyordu.

Ankara Hükümeti de, Dörtyol dahil olmak üzere, Adana ve çevresinin tahliyesini bekliyor, bütün gücüyle batıdaki Yunan Cephesi’ne yüklenmek istiyordu. Nihayet, iki tarafın olumlu yaklaşımı görüşmelerin yeniden başlaması ile sonuçlandı. 13 Haziran 1921’de, ilk toplantıda Mustafa Kemal - Franklin Bouillon görüşmesi gerçekleşti. Franklin Bouillon, Türkiye’nin tam bağımsızlığı, kapitülasyonların kaldırılması ve diğer bazı konularda daha esaslı bir inceleme yapmak ve Hükûmeti’ne görüşmelerle ilgili bilgi vermek üzere Paris’e döndü. Aslında Türk-Yunan mücadelesinin sonucunu bekleyip, gelişmelere göre karar vermek düşüncesinde idi. Nitekim, Fransızlar’ın, sonucunu merakla bekledikleri Sakarya Meydan Savaşı’nı, Türk Ordusu kazanınca, Fransa Hükümeti, Ankara Hükümeti ve ordusunun Anadolu’da hesaba katılması gerekli bir güç olduğuna inandı. Franklin Bouillon’a, Ankara Hükümeti ile yeniden görüşme ve Kilikya’nın Fransız kuvvetleri tarafından boşaltılması konusunda yetki verildi. Böylece, 20 Ekim 1921’de, Ankara İtilâfnâmesi (Andlaşması) imzalandı17.

Bu andlaşma gereğince, yörenin tahliyesi için, bir Türk-Fransız Karma Komisyonu kurulmuş, Adana ve çevresinin tahliyesi için bir protokol imzalanmıştır18. Tahliye Komisyonu, Fransızlar’ın, Yenice’yi 19 Aralık 1921, Adana’yı 20 Aralık 1921, Tarsus ve Hacıtalip’i 27 Aralık 1921’de, Mersin’i 4 Ocak 1922’de, Mamure’yi 18 Aralık 1921, Misis’i 23 Aralık, Ceyhan ve Kozan taraflarını 24 Aralık, Osmaniye’yi 29 Aralık 1921’de, Toprakkale ve Erzin’i de 4 Ocak 1922’de tahliye etmesi ve işgalin tamamen sona ermesini kararlaştırmıştı19. Tahliye Komisyonu’nun bu kararına rağmen, Fransızlar’ın, erken tahliye düşüncesi ve çekilme istekleri dolayısiyle, Toprakkale 29 Aralık 1337 (1921)’de, ordumuzun 59/1 Alay, 3. Tabur ve 32/2 Alay kuvvetleri tarafından, olaysız bir şekilde istirdâd edilmiştir (kurtarılmıştır). Fransızlar’ın erken çekilme isteği, Erzin ve Dörtyol için de geçerli olmuş, Toprakkale’ye giren kuvvetlerimiz, aynı gün (29 Aralık 1921) akşam saatlerinde Erzin’e doğru harekete geçmiş, 31 Aralık 1921’de Fransızlar’ın tahliyesini takiben, 1 Ocak 1922’de, Ankara Hükûmeti’nin sivil yöneticileri ve jandarma birlikleri Dörtyol Kasabası’nı girmişlerdir. Hemen hemen tamamen boş durumdaki Dörtyol’a giren Cebel-i Bereket Mıntıka Kumandanlığı birlikleri daha sonra Osmaniye’ye geri dönmüşlerdir20. Böylece, düşman işgaline en baştan beri karşı olan ve Millî Mücadele’de düşmana ilk kurşunu atma şerefini taşımış olan Dörtyol İlçesi halkı, bir daha karşılaşmamak üzere işgalden kurtulmuştur.

Yukarıda verdiğimiz bilgilere göre; Dörtyol’un Kurtuluş Günü Törenleri’nin 1 Ocak günlerine alınması gerekmektedir. Bugün, Kurtuluş Törenleri, 9 Ocak günlerinde düzenlenmektedir. Kanaatimizce, bu hatâ, yakın tarihe kadar kaynak yetersizliğinden ileri gelen bilgi eksikliği, kurtulan il ve ilçelerimizin belli bir gün ve sıra ile kurtuluşu kutlamaları düşüncesi ve 1 Ocak günlerinde kışın şiddetli olduğu gibi düşüncelerden ileri gelmiştir. Buna karşılık; ATAŞE Arşivi dışında, dönemle ilgili Fransız kaynaklan da, Fransız İstihbarat Servisi’nin verdiği bilgilere dayanarak, Dörtyol’un, Fransız kuvvetleri tarafından 31 Aralık 1921’de tahliye edildiğini, Dörtyol da dahil olmak üzere, yöreyi tahliye etmiş olan en son Fransız unsurunun 4 Ocak (hattâ 3 Ocak) 1922’de çekildiği yolunda bilgi vermektedirler21.

---

1 Daha geniş bilgi için bk. Mehmed Asaf, 1909 Adana Ermeni Olayları ve Anılarım, (Yay. Haz.: İsmet Parmaksızoğlu), T.T.K., Ankara 1982, s. 6-9.; “Ermeniler ne kadar nutuk çekip, şiir okuyor ve silâhlandırılıyorlarsa, Türk halkı da bir o kadar kaygı ve telâşa kapılıyordu. Türkler, Ermeniler’in emellerinde ve onları kışkırtmak için çok çalışan Hınçak ve Taşnak demekfe’rinin onlara yaptıkları vaazlarında, Türkler’den intikam almak ve -Türk soyunu yeryüzünden silmek- amacının varlığını seziyorlardı. Aynı zamanda, Mersin’deki Gregorian Ermeni Piskoposu Muşeg’in davranışlarından da kaygılanıyorladı. Bu piskopos, tüm bölgeyi, özellikle Adana ve dolaylarını dolaşarak Ermeniler’i slâhlanmaya üsteliyor, onlara silâh satarak ticarî kâr sağlıyordu”. Bk. Salâhi R. Sonyel, İngiliz Gizli Belgelerine Göre Adana’da Vuku Bulan Türk Ermeni Olayları (Temmuz 1908-Aralık 1909), Belleten, C. LI, Sayı: 201’den ayn basım, T.T.K., Ankara, s. 28-30.
2 Mehmed Asaf, a.g.e., s. 9-16.; Salâhi R. Sonyel, a.g.e., s. 31-38.
3 E. Bremond, La Cilicie En 1919-1920, Paris 1921, s. 6-10.; P. Du Veou, La Passion de la Cilicie 1919-1922, (Çev.: Reşat Gögen, Kilikya Faciaları adıyla basılmamış daktilo metni), Paris 1937, s. 32.
4 Harb Tarihi Vesikaları Dergisi (H.T.V.D.), Sayı: 29, Ankara (Eylül) 1959, Vesika No.: 754.; Tevfık Bıyıkhoğlu, Türk İstiklâl Harbi I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Gnkur. Basımevi, Ankara 1962, s. 62.
5 H.T.V.D., Sayı: 30, Ankara (Aralık 1960, Ves. No.: 763.
6 H.T.V.D., Sayı: 31, Ankara (Mart) 1960, Ves. No.: 780.; Tevfık Bıyıkhoğlu, a.g.e., s. 64.
7 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, B.E.O., Mühimine, No.: 340957.; “Osmanlı Orduyu Hümayunu Şube: 2 Numro: 10292. Maruz-ı Çaker-i Kemineleridir.
11/12/34 tarihinde üç zabit kumandasında ekserisi yerli firarı Ermenilerden mürekkeb olmak üzere Fransız askerî üniformasını lâbis dörtyüz neferlik bir müfrezenin Dörtyol Kasabası’na geldikleri, oniki haneyi basarak eşya ve para gasb ve bir kadını boğazından cerh Jandarmayı kasabadan ihraç ettikleri /kinci Ordu Kumandanlığı ‘ndan bildirilmiştir.
Tahliye ettiğimiz Adana Vilâyeti’nin işgaline İtilâfçılann hazırlandığını ve buna mani olmayı temin edecek tedabirin ittihazını 10/12/34 tarih ve 11439 numrolu arızam ile istirham etmiştim. Mütarekenâme ahkâmına muhalif olan bu vak’a hakkında teşebbüsât-ı lâzime icrasının ve bu kabil Ermeni firarilerinin işbu menatıka adetn-i idhalinin ve memurin-i mülkiyemizle jandarmamızın tahliye olunan mahallerde emniyetle iş görebilmelerini kâfil-i tedabir teminine taalluk eden İrâde-i Sadâret-penahileri arz ve istirham olunur. Ol-bâbda emr-ü ferman hazret-i veliyü’I-emrindir. Fi 12 Rebiü’l evvel sene 1337, fi 14 Kânun-ı evvel sene 334 (1818).
Harbiye Nâzın namına
Müsteşar-imza bk., H.T.V.D., Sayı: 33, Ankara (Eylül) 1960, Ves. No.: 823.
8 E. Bremond, a.g.e., s. 11.; P. Du Veou, a.g.e.,, s. 32-89.
9 P. D. Veou, a.g.e., s. 40,41.; A. Hulki Saral, Türk İstiklâl Harbi IV, Güney Cephesi, Gnkur. Basımevi, Ankara 1966, s. 55.
10 O dönemde Dörtyol’a bağlı iken, daha sonra Adana’nın Ceyhan İlçesi’ne bağlanan Turunçlu Beldesi.
11 P.D. Veou, a.g.e., s. 40-42.; A. Hulki Saral a.g.e., s. 55, 56.; A. Cevdet Çamurdan, Kurtuluş Savaşı’nda Doğu Kilikya Olayları, Adana 1969, s. 87-159.; Kadir Aslan’ın müracaatı üzerine, Hatay Valiliği ve Dörtyol Kaymakamlığı’na, ATAŞE (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Araştırmalar Enstitüsü) tarafından gönderilmiş olan 29 Ocak 1992 tarih ve 3214-4-92 Arşiv sayılı ve ATAŞE Tarih Uzmanı İlhamı Bebek tarafından hazırlanan, 27 Ocak 1992 tarihli rapor.; ayrıca; Kadir Aslan, Milli Mücadelede Dörtyol, Hatay 1991, s. 22-29.
12 Daha sonra kurduğu çete ile meşhur olan ve zaman zaman Millî Mücadele’ye destek veren Kara Hasan (Hasan Paşa)’nın kardeşidir.
13 Damar Ankoğlu, Hatıralarını, İstanbul 1961, s. 126, 127.; A. Hulki Saral a.g.e., s. 56.; Fahri Belen, Türk Kurtuluş Savaşı, 2. Baskı, Kültür ve Turizm Bak., Ankara 1983, s. 258.; ayrıca, “Millî Mücadele Döneminde ilk direnme hareketleri Dörtyol-Adana Bölgesi’nde başladı. 19 Aralık 1918’de, Ermeni milis kuvvetlerinin öncülüğünde ilerleyen Fransız İşgal Kuvvetleri’ne karşı, Dörtyol Bölgesi’nde Kuva-yı Milliye çarpışmaya başladı. Bu direnme hareketleri gelişerek, bütün güney bölgesine yayıldı”, bk. Ertuğrul Zekâi Ökte, Millî Mücadele Döneminde Millî Hareketler Ordu İşbirliği, (Konferans Metni), İstanbul 1981, s. 12.; K. Aslan, a.g.e., s. 40-105.; Ayr. bkz. Kemal Çelik, Millî Mücadele’de Adana ve Havalisi 1918-1922, (1st. Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 1993, s. 44, 45.
14 Müfreze Kumandanı Kara Hasan’a, çevre halkı ve arkadaşları tarafından “Paşa” unvanı verilmiştir. Bugün, Dörtyol İlçesi’ndeki askerî kışla da “Kara Hasan Paşa” adını taşımaktadır.
15 Ali Türkgeldi, Mondros ve Mudanya Mütarekeleri’nin Tarihi, Türk Devrim Tarihi Ens. Yay., No: 7, Ankara 1948, s. 141.; Sabahattin Selek, Anadolu İhtilâli, C. 1-11., 5. Baskı, Örgün Yay., İstanbul 1982, s. 667.; A. Hulki Saral-Tasun Saral, Vatan Nasıl Kurtarıldı, T. tş Bank. Kültür Yay., Ankara 1970, s. 351.; Salâhi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. I., 2. Baskı, T.T.K., Ankara 1987, s. 198.
16 Kemâl Atatürk, Nutuk, C. II., 14. Baskı, M.E.B., İstanbul 1982, s. 588-620.; Yahya Akyüz, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu 1919-1922, Genişletilmiş 2. Baskı, T.T.K., Ankara 1988, s. 207.; Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya kadar, C. I., 3. Baskı, M.E.B., İstanbul 1991, s. 49, 50.
17 “Beyrut’dan avdet eden General Dufieux, 22.3.37’de, Adana Hükümet Konağı’nda, şehrin rüesası, memurin ve eşrafını celb ederek sûret-i kat’iyede Kilikya’ya Fransızlar’ın tahliye edeceklerini ve bu tahliye müddetinin bir ay devam edeceği, on malı (ay) sonra da Kilikya’da yalnız bir Fransız heyeti kalacağını resmen beyân eylediği bizzat müdavimleri meyanında bulunanlardan birisinin mıntıkaca şâyân-ı itimad bir zâta nakl eylediği...”, bk. Adana Postası, 22 Mart 1337 (1921), No.: 91.; ATAŞE Arşivi, K. 771, D. 68-56, F. 73.; Kemâl Atatürk, Nutuk, C.H., s. 621-625.; Ali Türkgeldi, a.g.e., s. 141-144.; Sabahattin Selek, a.g.e., s. 667.; Selahattin Tansel, a.g.e., C. IV., s. 51-211.; Selâhi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II., T.T.K., Ankara, 1986, s. 200.
18 ATAŞE Arşiv, K. 600, D. 36-156, F. 29-52.; A. Remzi Yüreğir, “Millî Mücadele’de Çukurova”, Yeni Adana, 25 Ağustos 1953, Sayı: 8569.
19 ATAŞE Arşivi, K. 600, D. 36-156, F. 41.; Hâkimiyet-i Milliye, 21 Kânun-ı evvel 1337 (1921), No.: 384.; P. Du Veou, a.g.e., s. 533.
20 ATAŞE Arşivi, K. 600, D. 36-156, F. 59 ve F. 62.; P. Du Veou, a.g.e., s. 527-533.; Ayrıca; bu konularda daha toplu ve geniş bilgi için bk. K. Çelik, a.g.e., s. 369-382.
21 P. Du Veou, a.g.e., s. 527-533