Gaziantep’te XX. yüzyılın başlarında otuz bir han bulunuyordu.Günümüze ise bunlardan çok azı, şehir hanı plan düzeninde olanlar gelebilmiştir.
Gaziantep hanlarının en eskisi arşiv kayıtlarına göre Mihaloğlu Yahşi Bey Medresesi’nin vakıflarından olan Han-ı Cedit (Yeni han) XV. Yüzyılda yapılmıştır. Bunun yanı sıra Pürçekli Kervansarayından daha önce yapılmış olan Dulkadirli Alaüddevle Bozkurt Hanının XVI.yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır.
Günümüzde Gaziantep il merkezinde yapılmış olan en eski han Lala Mustafa Paşa’nın 1563 tarihli Paşa (Hışva) Hanıdır. Bunun yanı sıra çeşitli dönemlerde Sam Köyü Hanı (XVI.yüzyıl), Paşa Hanı (Hışva Hanı) (XVI.yüzyıl), Tütün Hanı (1754), Yeni Han (XVI.yüzyıl), Tuz Hanı (XVII.yüzyıl), Emir Hanı (l710), Yüzükçü Hanı (1735) yapılmıştır.
Gaziantep hanları genellikle tek katlı olarak yapılmış olmalarına karşılık iki ve üç katlı hanlar da vardır ki, bunlar daha sonraki dönemlerde yapılmışlardır. Bu hanların başında da XIX. yüzyıla tarihlendirilen Şeker Hanı, Mecidiye Hanı, Millet Hanı, Belediye Hanı, Eski Gümrük Hanı, Kürkçü Hanı, Maarif Hanı, Anadolu Hanı ve Gümrük Hanı gelmektedir. XIX.yüzyılın sonlarında yapılan Kumruoğlu Hanı ile Elbeyli Hanı üç katlı hanlar gurubundandır.
Gaziantep’te hanların yapımı çevre ile ticari gelişmelerin artmasından sonra XIX.yüzyılın ikinci yarısından sonra yapılmaya başlamışlardır.
Gaziantep hanlarında genellikle odalar bir avlu etrafında sıralanmışlardır. Tek katlı olan hanlardan Paşa Hanında odaların önünde revaklar bulunmaktadır. Diğerlerinde bu tür bir revak sistemine yer verilmemiştir. İki katlı hanlarda, ikinci kattaki odaların önlerine ahşap veya payeler üzerine oturan revaklar yerleştirilmiştir. Genellikle bu hanların alt kat odaları satışa yönelik olup üst katlar atölye, bazen de dinlenme yeri olarak kullanılmışlardır. Bu hanların bir diğer özelliği de ahırların han çevresindeki kayalıkların oyulmasıyla meydana getirilmiş olmalarıdır.
Gaziantep hanları giriş portalleri dışında oldukça sade bir görünümdedirler. Bununla beraber Yeni Han, Elbeyli Hanı, Millet Hanı, Belediye Hanı ve Kürkçü Hanı diğerlerinden farklı olarak yöresel siyah ve beyaz taşlardan yararlanmışlardır.
Şeker Han (Merkez)
Gaziantep Arasta Çarşısında bulunan Şeker Hanı’nın ne zaman yapıldığı konusunda yeterli bilgiler bulunmamaktadır. Bununla beraber Antep Şer’i Mahkeme sicillerindeki kayıtlara göre XVI. yüzyılda bu hanın bulunduğu anlaşılmaktadır.
Oldukça düzgün kesme taştan yapılan han iki katlı hanlar gurubundandır. Hanın oldukça gösterişli bir giriş portali bulunmaktadır. Hanın odaları ortadaki bir avlunun etrafında sıralanmışlardır. Bu avlu çevresindeki odaların önünde revaklar ve üst katın revaklarını taşıyan direkler vardır.
Paşa Hanı (Merkez)
Gaziantep’te Kalealtı semtinde bulunan Paşa Hanı’nı Halep valiliği sırasında Lala Mustafa Paşa 1550 yılında yaptırmıştır.
Han düzgün kesme taştan yapılmıştır. Tek katlı avlulu ve revaksız hanlar gurubundandır. Günümüzde yapılan onarım ve eklerle tüm özelliğini yitirmiştir.
Hışva Hanı (Merkez)
Gaziantep Düğmeci (Karagöz) Mahallesi’nde bulunan Hışva Hanı’nın kitabesi olmadığından ne zaman yapıldığı kesinlik kazanamamıştır. Antep Şer’i Mahkeme Sicillerinde ismi geçtiğinden ötürü XVI-XVII yüzyıllarda yapıldığı sanılmaktadır.
Hışva Hanı da tek katlı,avlulu hanlar gurubundandır. Yuvarlak kemerli gösterişli bir giriş kapısından avluya geçilmekte, bu avlunun iki yanında odalar sıralanmışlardır. Bu odaların karşısına gelen bölüme ise kayaların oyulması suretiyle ahırlar yapılmıştır. Giriş kapısı siyah ve beyaz taşlardan yapılmış, girişi örten tonozların başlangıçlarına da mukarnas dizileri yerleştirilmiştir.
Emir Ali Hanı (Amir Ali Hanı) (Merkez)
Gaziantep Kunduracı Çarşısında bulunan, Şeker Hanı karşısındaki Emir Ali Hanı’nın kitabesi bulunmamaktadır. Antep Şer’i Mahkeme sicillerine göre XVIII..yüzyılda yapıldığı anlaşılmaktadır.
Hanın sivri kemerli bir girişi bulunmaktadır. Aynı zamanda tonoz örtülü eyvan biçimindedir. Han iki katlı hanlar gurubundandır. Hanın birinci katında avluya açılan odalar sıralanmıştır. İkinci katın önüne direklerin taşıdığı bir revak yapılmış, bunların arkasına da odalar sıralanmıştır.
Han bir çok değişikliğe karşılık orijinalliğini kısmen de olsa koruyabilmiştir.
Millet Hanı (Merkez)
Gaziantep, Kalealtı semtinde bulunan han Gaziantep Kalesine 300 m. uzaklıktadır. Bu han Aşçıoğlu Kesabar Kavşeğ’in maddi desteği ile 1870-1875 yıllarında yapılmıştır.
Vakıf olarak yapılan han kuzey-güney doğrultusunda uzanan iki katı hanlar gurubundandır. Kesme taştan yapılmış, tonozlu ve gösterili bir girişten sonra bir avluya geçilmektedir. Bu avlunun çevresinde odalar sıralanmıştır. İkinci katın revağını taşıyan direkler de burada birbirini izlemektedir.
Han günümüzde özgün mimarisini korumakta olup, Gaziantep’in bakırcılar merkezidir. Bu çarşıda Gaziantep bakırcılığına özgü Göbekli Lale, Arabesk, Badya, karışık Patlıcan ve Lale motifleri işleyen atölyeler bulunmaktadır. Ayrıca mutfağa yönelik eşyalar, kazanlar, güğümler, tencereler yapılmaktadır. Bu çarşı Gaziantep ekonomisine büyük katkı sağlamaktadır.
Kürkçü Hanı (Merkez)
Gaziantep Arasta Çarşısında bulunan Kürkçü Hanı’nın yapım tarihi bilinmemektedir. Bununla beraber hanın XIX. yüzyılın sonlarında yapıldığı sanılmaktadır.
Gaziantep hanları arasından zengin giriş kapısı ile ayrılmaktadır. Memluklu ve Zenği üslubunu yansıtan giriş kapısı siyah ve beyaz taşlardan güneş ışıklarını andıracak biçimde yapılmış olmaları oldukça ilginçtir. Ayrıca girişin üzerine taş konsollar yerleştirilmiştir. Bunların üzerine de vazoyu andıran sekiz parça taş yan yana dizilmiş ve böylece görkemli bir görünüm ortaya çıkmıştır.
Gaziantep hanları arasında iki katlı hanlar gurubundandır. Hanın ikinci kattaki odaları biraz daha küçük tutulmuş, önlerindeki revaklar daha geniş tutulmuştur.
Belediye Hanı (Merkez)
Gaziantep, İsmet Paşa Mahallesi’nde bulunan Belediye Hanı kentin en büyük hanıdır.
Han kesin olmamakla beraber Belediye Başkanı Mustafa Ağa tarafından 1887’de yaptırılmıştır.
İki katlı hanlar gurubundan olan hanın çok sayıda odası ve ayrıca bir de ahırı bulunmaktadır.Yapı olarak handan çok kervansaray görünümündedir. Hanın doğu, batı ve kuzey yönündeki üç kapından avluya girilmektedir. Bu avlunun ortasında sekiz köşeli bir şadırvanı vardır. Avlunun dört yanından merdivenlerle üst kata çıkılmaktadır. İkinci katta sofa ve kemerli revakların arkasında odalar sıralanmıştır.
